شهرستان نیریز
نیریز یکی از شهرهای استان فارس در ایران است. این شهر، مرکز شهرستان نیریز است. جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۴۵٬۱۸۰ نفر بوده‌است [۱]. نیریز در جنوب دریاچه بختگان و ارسنجان و در مغرب سیرجان در استان کرمان و در مشرق استهبان و جنوب غربی شهرستان خاتم در استان یزد و در شمال داراب،حاجی آباد استان هرمزگان واقع است. [۲].
پیشینه تاریخی نی ریز
تعیین تاریخ دقیق پیدایش این سرزمین و ارائه تصویر درست و روشن از آن در دوره‌های مختلف تاریخی، مشکل و در مواردی غیر ممکن است.. برخی آن را به دورهٔ اساطیری کیانیان و دورهٔ مادها نسبت می‌دهند که منبع و ماخذی قابل اعتماد در این زمینه وجود ندارد. بر اساس دانسته‌ها و اطلاعات موجود می‌توان به احتمال گفت که پیشینه تاریخی نی ریز به دورهٔ هخامنشیان بر می‌گرددو به دنبال کاوشهای باستان‌شناسی که در اوایل سدهٔ بیستم در تخت جمشید انحام گرفت، الواحی گلی مربوط به دورهٔ هخامنشیان به دست آمد که در آنها (حدود ۱۵ لوحه) به نامهایی چون نَرِزُّش، نَرِزیش و... بر می‌خوریم که به عقیدهٔ باستان شناسان به نی ریز بر می‌گردد.[۳][۴] منطقه‌ای را که در حال حاضر به نیریز معروف است در دوران داریوش کبیر از شهرهای آباد و پر جمعیت فارس بوده و استناد لوحه سنگی که بر اثر کاوشهای علمی از تخت جمشید بدست آمده، کتیبه مزبور هم که به خط میخی نقر شده در زمان هخامنشیان (داریـوش بـزرگ) نای ذی (کارگاه اسلحه سازی) نامیده می‌شد، چه در آن دوره بیش از ۷۰۰ کارگاه نیزه و شمشیر و زره سازی در آن وجود داشته و در واقع اسلحه خانه داریوش کبیر بوده‌است.... یکی از گمان‌هایی که در مورد اسم نی ریز می‌برند نام نیزه ریز می‌باشد که به خاطر نیزه سازی در دوره هخامنشی می‌باشد. شهر نیریز از زمان هخامنشیان تابحال سه بار دستخوش تهاجم سیل و عوامل طبیعی قرار گرفته و برای مرتبه چهارم در محل فعلی بنا شده‌است. نیریز در زمان سلطنت پیشدادیان مرکز فولاد سازی بوده‌است. ساختن وسایل فولاد سازی و ادوات جنگی برای سپاهیان خشایارشاه در این شهر ساخته می‌شد. که زره و کلاه خود و تیشه بخاری فولادی در بعضی خانه‌ها مشاهده شده‌است. اخیراً ضمن حفاریهایی که در تخت جمشید بعمل آمده مهر گلی دیده شده به نام پیروس استاد کارگاه محل ساختن این ادوات و وسایل فولادی در محلی که فعلاً به نام شادخانه موسوم است که علامت کارخانه‌ها در بعضی از خانه‌های این محله مشاهده گردیده‌است. [۲].
دوره پیش از اسلام
بر اساس دانسته‌ها و اطلاعات موجود می‌توان به احتمال گفت که پیشینه تاریخی این شهر به دوره هخامنشیان بر می‌گردد. بدنبال کاوشهای باستان‌شناسی که در اوایل سده ۲۰ در تخت جمشید انجام گرفت الواح گلی مربوط به دوره هخامنشیان بدست آمد، این الواح به خط میخی عیلامی که مربوط به امور اداری، جیره غذایی، پرداخت دستمزد کارگران و زره سازان است و در فاصله سالهای ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۴ میلادی هیئت اکتشافی مؤسسه شرق‌شناسی به سرپرستی هرتس فلد آنها را کشف کرد، تعدادی از این الواح متعلق به سالهای ۱۳ تا ۲۸ شاهنشاهی داریوش اول بوده‌است. [۲].
دوره اسلامی تا سده چهارم هجری قمری
دانسته‌های ما در مورد نیریز و توابع آن منحصر به گزارشهایی است که جغرافی نویسان مسلمان بدست داده‌اند. این منابع عبارتند از: مختصر البلدان ابن فقیه، المسالک و الممالک ابن خردادبه، الخراج و صنعه الکتابه قدامه، مسالک الممالک اصطخری، صوره الارض ابن حوقل، حدود العالم من المشرق الی المغرب، اشکال العالم جیهانی، احسن التقاسی فی معرفه الاقالیم مقدسی و فارسنامه ابن بلخی.
ابن خردادبه، قدامه، اصطخری و جیهانی، سرزمین فارس را به ۵ ولایت تقسیم کرده‌اند: اصطخر، شاپور، اردشیر خره، دارابگرد و ارجان که نیریز جزء ولایت دارابگرد است. ابن رسته، هفت ولایت و مقدسی آن را ۶ ولایت و ۳ ناحیه دانسته‌است. او شیراز را به ولایات ۵ گانه اضافه کرده و رودان، نیریز و خسو را ۳ ناحیه برشمرده‌است. [۲].
نیریز از سده پنجم تا زمان صفویه
مهمترین منابع این دوره که در آنها از نیریز یاد شده عبارتند از: فارسنامه ابن بلخی، الانساب سمعانی، معجم البلدان یاقوت، اللباب فی تهذیب الانساب ابن اثیر، نزهه القلوب حمدالله مستوفی، مجمع الانساب شبانکاره‌ای، که از آن میان، منبع اخیر بخش مهمی از تاریخ نیریز را در دوره شبانکاره (سده‌های ۵ الی ۸ ه. ق) روشن می‌سازد. [۲].
دورهٔ صفویه
نخستین منبعی که در این دوره اطلاعاتی بدست داده، خلاصه التواریخ قاضی احمد بن شرف الدین حسین حسینی قمی است. به گفته وی در آن دوره (سال ۹۵۵ ه. ق) چرنداب سلطان شاملو، حاکم نیریز ایج و فسا بود.
در سده یازدهم ه. ق، در نیریز بیمارستان و مدرسه طبی و نیز مدرسه علوم دینی به نام مدرسه غیاثیه وجود داشته‌است. هربرت که در سال ۱۰۳۸ ه. ق یعنی در آخرین سال حکومت شاه عباس صفوی از نیریز می‌گذشت، از وجود بیمارستان و مدرسه طبی خبر داده‌است. مدرسه غیاثیه نیز با توجه به وقف نامه آن که در سال ۱۰۹۳ ه. ق نوشته شده در همین سده بنا شده‌است. [۲].
از جمله وقایع این دوره، غارت شدن نیریز به دست سپاهیان اشرف افغان بود که به دنبال فرار سید احمدخان مرعشى - نوه‌ی شاه سلیمان دوم صفوی - به نیریز رخ داد.[۵]
دورهٔ زندیه
در اواخر دوره کریم خان زند، میر حسام الدین عرب از طایفه شیبانی ایل عرب فارس بر نیریز حکومت می‌کرد. بعد از آنکه آقا محمد خان قاجار در غیاب لطفعلی خان زند با کمک حاجی ابراهیم شیرازی کلانتر شیراز (در سال ۱۲۰۶) شیراز را به تصرف خود درآورد، لطفعلی خان زند به جنگ و گریز با نیروهای آقا محمد خان پرداخت. وی در همان سال بسیاری از شهرهای فارس از جمله ابرقو، بوانات، اصطهبانات و... را تحت تسلط خود درآورد. اما اهالی نیریز در مخالفت با او درآمدند که پس از نبردی آنجا را فتح کردند. وی تا حدود ۱۲۰۸ ه. ق در مناطق بین کرمان، یزد و فارس به مبارزه با سپاهان آقا محمد خان پرداخت و سرانجام در ۱۲۰۹ ه. ق در بم گرفتار شد و بدستور آقا محمد خان قاجار به قتل رسید. [۲].
دورهٔ قاجاریه
در این دوره بعد از میرحسام الدین عرب، فرزندش محمد حسین خان نیریزی حاکم نیریز شد. وی چنانکه مؤلف فارسنامه ناصری می‌گوید: سالها به احترام گذرانید و به حسن سلوک معروف گردید. محمد حسین خان در طول حکومتش با بزرگان علم و هنر معاشرت داشت و خدماتی نیز انجام داد.
ملا عبدالجواد نیریزی خوشنویس توانای نیریز در سده ۱۳ ه. ق از جمله مصاحبان محمد حسین خان بود و قرآنی نیز برای او در سال ۱۲۳۲ ه. ق کتابت کرد که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار (مدرسه عالی مطهری) موجود است. [۲].
از وقایع مهم این دوره، ورود سید یحیی دارابی - از رهبران بابی‌گری - به نیریز بود که طرفدارانی هم پیدا کرد. سید یحیی به محض ورود به نیریز در قلعه‌ی خواجه اقامت گزید و به تدارک نظامی پرداخت. وی و طرفدارانش به درگیری با نیروهای دولتی پرداختند و اگرچه در آغاز به پیروزی‌هایی هم دست یافتند اما با اعزام قشون حکومت مرکزی به نیریز، سرانجام شکست خوردند که به کشته شدن سید یحیی و تعداد زیادی از طرفدارانش انجامید.[۵]
وجه تسمیه
بعضی گفته‌اند به علت وجود معادن آهن و صنعت اسلحه سازی در قبل از میلاد واژه نی ریز به معنای نیزه ریزنده‌است. روایت دیگر به معنی نی ریزنده به علت وجود نی زارها در اطراف دریاچهٔ بختگان می‌باشد[۳].
عقیده‌ی دیگری درباره‌ی نام "نی ریز" وجود دارد که آن را مرکب از "نی" به معنای "شهر" و "ریز" به معنای "رود" ویا به طور کلی "آب" می‌شمارد. واژه‌ی "نی" و صورت تغییریافته‌ی آن "نِه" - به معنای شهر - را می‌توان در نام شهرهای نیشابور، نهبندان، نهاوند یافت. واژه‌ی "ریز" و صورت تغییریافته‌ی آن "لیس" -به معنی آب - را هم در نام شهرهای تبریز، مهریز، تفلیس، بدلیس می‌توان سراغ کرد. با این تحلیل ریشه‌شناختی، نام نیریز به معنای شهرِ رود، یا شهر دریاچه خواهد بود که با توجه به نزدیکی نیریز به دریاچه‌ی نیریز، دور از ذهن نمی‌باشد. [۵].
آب و هوای نیریز
نیریز در میانه جنوب و مشرق شیراز هوایی معتدل دارد اما نسبت به شهرهای همجوار سیرجان و استهبان هوای نسبتاً گرم تری دارد.درازی آن از خیرآباد تا حاجی آباد ۲۲ فرسخ، پهنای آن از سرگذار تا قریه بشنه ۱۸ فرسخ، محدود است. از جانب مشرق و شمال به بلوک سیرجان و کرمان و بلوک شهربابک کرمان و بوانات، از طرف مغرب به بلوک استهبانات و بلوک آباده طشک، و از سمت جنوب به بلوک داراب و نواحی سبعه. و هر گونه شکاری در فارس باشد جز مرغ دراج و مرغ کبک انجیر در این بلوک یافت می‌شود. بعلاوه گورخر و آهو در صحرای نیریز فراوان است.[۲].
صنایع جدیدومعادن نی ریز
معادن سنگ چینی و همچنین کارخانه های متعدد سنگ بری،چاقو سازی،کارخانه فولاد همزمان با آغاز ساخت یکی از بزرگترین کارخانه‌های فولاد در شهر بافت عملیات مطالعاتی ساخت راه اهن سیرجان بافت کرمان آغاز شده و همچنین با وصل راه آهن سیرجان به مسیر نیریز استهبان شیراز کازرون برازجان بندر گناوه بندر دیلم هندیجان بندر ماهشر شادگان آبادان که در یک راستا قرار گرفته و بیشتر شهر های یاد شده صنایع مربوط به فولاد در آنها وجود دارد و همچنین نبود خطی که جنوب شرق را بوسیله خطوط راه آهن به جنوب غرب وصل کند توجیه میکند.
تفرجگاههای نی ریز
دریاچه بختگان، دریاچه طشک و سواحل اطراف آن
دریاچه بختگان بزرگترین دریاچه فارس در شمال استهبان و غرب نیریز، که با عنوانِ «دریاچه نیریز»، «دریاچه پیچگان»، و «دریاچه بجکان» نیز از آن یاد شده است.[۵]
امروزه به علت خشکسالیهای متوالی خشک شده است[۶].
کوهستان و درهٔ پلنگان
در شرق شهرستان نی ریز واقع شده و دارای رودخانهٔ فصلی می‌باشد[۶].
باغ بیشه
در قسمت جنوب دره، باغ بیشه و چشمه‌ای با آب زلال و گوارا و جود دارد. درختان انجیر و بادام کوهی سراسر کوههای این منطقه را پوشانده و در بهار پوشش گیاهی از گلهای شقایق به چشم می‌خورد[۶].
چشمهٔ برنجزار
چشمهٔ برنجزار از درهٔ پلنگان سرازیر می‌شودودر اخر به استخر ژاندارمری می ریزد که حال به وسیله شرداری مسیر را درون لوله های پلی اتیلن طی میکند و دیگر اثری از طبیعت چشم نوازش نیست[۶].
بید بخون
بید بخون در جنوب نیریز و حدود ۵ کیلومتری نی ریز واقع شده‌است. شهرت این مکان به دلیل وجود سه درخت چنار قدیمی و چشمهٔ یاقوتی می‌باشد. در اطراف این مکان نیز درختان انجیر، ارژن، بادام و بادام کوهی به چشم می‌خورد[۶]. علت این نام گذاری وزش بادها به سمت درختان بوده که در اصطلاح به آن بید بخوان گفته می‌شود که به زبان محلی بید بخون معروف است